Поэмы
“н ста‚ць -- гэта памяць людская, паказ...
Тольк‚ гутарка ходз‚ць такая.
II
На гары на крутой, на абв‚тай ракой,
Лет назад таму сотня ц‚ болей,
Белы хорам стая, недаступнай сцяной
Грозна, думна глядзе на прыволле.
У нагах у яго рассц‚лася абшар
Хвоек гонк‚х ‚ пахан‚ чорнай,
Сонных весак шары, хат амшалых, як мар,
Хат з сям'ей душ падданых, пакорных.
Князь у хораме жы, сланы свету сяму,
Недаступны ‚ грозны, як хорам;
Хто хаце, не хаце - б‚ наклоны яму,
Спуску, ласк‚ не зна непакорам.
Зневажа, катава ен з дружынай сваей;
Стражы князевы -- пол‚ ‚ дома,
Тольк‚ модлы расл‚ небу сэрцах людзей,
Ќ пракляцце расло пакрыема.
III
Раз бяседа вял‚кая князя была:
На пасад дачку княжну садз‚л‚:
За сталом в‚н заморск‚х крын‚ца цякла,
Бегла музыка круг на паум‚л‚.
На вяселле-разгул наплыло, як на сход,
Госц‚ знатных зусюль, за пасвету,
Гэткай гучнай бяседы не номн‚ народ,
Гэтк‚х скарба, брыльянта, саета!..
Дзень, друг‚ жо грымела у кнйазйа гульнйа,
Ќ музык‚, ‚ чарк‚ зв‚нел‚;
Выдумлял‚ заба новых кожнага дня;
Што хацел‚ -- сяго госц‚ мел‚.
Ажно трэцяга дня князь прыдума адну
Для дружыны пацеху-забаву:
Загада ен пазваць гусляра-старыну,
Гусляра з яго ведамай славай.
IV
Акал‚чны народ гусл‚ зна гусляра;
Песня-дума за сэрца хапала;
Вакол гэтай думы дудара-званара
Казак дз‚ных злажылась нямала.
Кажуць, тольк‚ як выйдзе ‚ дарыць як ен
Па струнах з неадступнаю песняй,--
Сон злятае з павек, болю ц‚шыцца стогн,
Не шумяць ясакары, чарэсн‚;
Пушча-лес не шум‚ць, белка, лось не бяжыць,
Салавей-птушка той час сц‚хае;
Пам‚ж вольха рака, як штодзень, не бурл‚ць,
Паплак‚ рыба-плотка хавае.
Прыта‚цца да моху русалка, лясун,
Каня вечнага "п‚ць" не заводз‚ць:
Пад звон-песню жывучых гуслйаравых струн
Для с‚х папараць-кветка зыходз‚ць.
V
Прывяла гусляра з яго н‚ных сял‚б
Дворня князева хорам багаты:
Пасадз‚ла на ганку, м‚ж клена ‚ л‚п.
На цагляным парозе магната.
Невыдумная св‚тка -- убор на плячах,
Барада, як снег белы -- такая,
Незвычайны агонь у задумных вачах,
На каленях лягл‚ гусл‚-ба‚.
Водз‚ць пальцам худым па сталевых струнах,
К песн‚-музыцы ладз‚цца, строе;
Водкл‚к б'ецца ад струн па сцюдзеных сцянах,
Зам‚раючы сховах пакоя.
Вось настро‚, наве тон у струнах як след,
Не з‚рнушы на гул‚ н‚ разу,
Ќ сядз‚ць гэты сумны, як лунь, белы дзед,
Ќ чакае ад кнйазйа прыказу.
VI
-- Што ж мачыш ты, гусляр, н‚, лясо песнябай,
Славай хат ма‚х подданых сланы?!
Нам сягоння зайграй, нам сва‚х песень дай,--
Кнйазь умее плац‚ць незвычайна!
Запяеш па душы, дас‚ цех‚ гасцям --
Поны гусл‚ насыплю дуката;
Не пад мысль песня будзе каму-небудзь нам --
Канапляную возьмеш заплату;
Знаеш славу маю, знаеш с‚лу маю...
-- Многа знаю ‚ чу аб табе я,--
Ќ я сам, як ‚ ты, так табе запяю...
-- Ну, пара пачынаць, дабрадзею! --
Гэтак слухае, выслуха князя гусляр,
За‚скрыл‚ся вочы с‚выя,
Патану у скляпеннях адз‚н, друг‚ дар,
Ќ заплакал‚ струны жывыя.
VII
"Гэй ты, князь! Гэй, прасланы на цэлы бел свет,
Не такую задума ты думу,--
Не дае гуслйарам сказу золата цвет,
Белых хорама п'яныя шумы.
Скурган‚ бы душу чырванцом тва‚м я;
Гуслям, княжа, не п‚шуць закона:
Небу справу здае сэрца, думка мая,
Сонцу, зорам, арлам тольк‚ рона.
Бачыш, княжа, загоны, лясы, сенажаць,--
Ќм пакорны я тольк‚ з гуслям‚,
С‚лен, княжа, караць, галаву с‚лен зняць,--
Не скуеш тольк‚ дум ланцугам‚.
Славен, грозен ‚ ты, ‚ твой хорам-астрог,
Б'е ад сцен-цэгел ледам з‚мовым;
Сэрца маеш, як гэты цагляны парог,
Ќ душу -- йак склйапо гэтых сховы.
VIII
Глянь ты, сланы ладар, па палетк‚ свае:
Сарачн‚ там сох бачыш, як блудзе;
А ц‚ чу ты, аб чым там араты пяе,
Дзс ‚ як жывуць гэтыя людз‚?
Глянь у лех‚ свае, падзямелл‚ глянь, князь,
Што настро‚ пад хорамам гэтым:
Брацц‚ корчацца там, табой к‚нуты гразь,
Чэрв‚ точаць жывых ‚х, раздзотых.
Ты се золатам хочаш прыцьм‚ць, загац‚ць...
Ц‚ ж прыгледзеся, хорамны княжа?
Кро на золаце гэтым людская бл‚шчыць,
Кро, якой ‚ твая моц не змажа.
Ты брыльянтам‚ сыпа атласы ‚ шок --
Гэта цертая сталь ад кайдана,
Гэта в‚сельн‚ петля разв‚ты шнурок,
Гэта, княжа, твае саматканы.
IX
Стол ты став‚ йадой, косцей шмат пад сталом,--
Гэта косц‚ бядноты рабочай;
Пацяшаешся белым, чырвоным в‚ном,--
Гэта слезы нядол‚ с‚рочай.
Хорам выстра‚ ты, твайму воку так м‚л,
Адшл‚фованы цэгла ‚ камень,--
Гэта -- памятк‚-пл‚ты з нячасных маг‚л,
Гэта -- сэрца скамененых пламень.
Люба чуц‚ табе скочнай музык‚ звон:
Ты, дружына п'йаце асалоду,--
А ц‚ слухася ты, як плыве з яе стогн,
Стогн пракляцця табе, твайму роду?!
Ты збяле, ты дрыжыш, сланы княжа-ладар!
Госц‚ хмурны, а дворня знямела...
Ну, што, княжа? пара даць за песню мне дар!
Выбачай, кал‚ спе мо нямела".
Х
Князь ста‚ць, князь мачыць, жуда, помста б'е з воч;
Гул‚ зглухл‚: н‚ жарта, н‚ смеха...
Дума князь, выдумля, грымну шабляй назбоч,
Тольк‚ з лескатам выбегла рэха.
-- Гэй ты, сонцу раня, не на тое пазва
На вяселле цябе сваей княжны!..
Ты шалены, стары! хто цябе дзе хава?
Ты, знаць, вырадак цемры сярмяжнай.
Ты адважыся мне на сляпы перакор
Вызваняц‚ сусветныя трэл‚;
Платы маю шмат я для так‚х непакор,
Хто сябе проц‚ мне стаць асмел‚,
Я па-князесгу с‚м ‚ плачу, ‚ люблю!
Ты не хочаш дуката -- не трэба!..
Узяц‚ старца ‚ гусл‚ жыцом у зямлю'
Знае хай, хто тут пан: я -- ц‚ неба!
XI
Падхап‚л‚, зял‚ гусляра-старыка.
Гусл‚ разам яго самагуды:
Па-над бераг круты, дзе шумела рака,
Павял‚, панясл‚ на загубу.
Месца выбрал‚ здатнае, вырыл‚ дол,
Дол тры сажн‚ шырок‚, глыбок‚;
Закапал‚, уб‚л‚ ас‚навы кол,
Дал‚ насып тры сажн‚ высок‚.
Не часал‚ дамок‚ яму сталяры,
Не заплакал‚ бл‚жн‚я вочы;
Змокл‚ гусл‚ ‚ ен з той пары -- да пары;
Сум ‚ сц‚ша залегл‚, як ночай.
Тольк‚ князеск‚ хорам гудзе, не мача:
Шалы, музыка тахт рагатал‚;
Не адну в‚на бочку князь кончы, пача:
Шлюб-вяселле се княжны гулял‚.
XII
Пацякл‚, паплыл‚ за гадам‚ гады...
На гусляравым наспе жв‚ровым
Палыны узышл‚, вырас дуб малады,
Зашуме непанятл‚вым словам.
Лет за сотню зве час, ц‚ ‚ болей мо лет,
Зацв‚л‚ пераказы народзе;
Кажуць людз‚: год раз ночкай з гуслям‚ дзед
3 кургана, як снег, белы выходзе.
Гусл‚ стро‚ць свае, струны звонка зв‚няць.
Жменяй водз‚ць па ‚х абамлелай,
Ќ се нешта пяе, што жывым не паняць,
Ќ на месяц глядз‚ць, як сам, белы.
Кажуць, каб хто кал‚ зразуме голас той,
Не зазна бы н‚кол‚ жо гора...
Можна тут веру даць, тольк‚ слухаць душой...
Курганы шмат чаго нам гавораць.
1910
